ТУЛ ЗАГАСЧЛАЛ
Тул загас нь Сэлэнгэ мөрөн түүний цутгал голууд, Идэр, Чулуут, Дэлгэрмөрөн, Эг, Үүр, Орхон, Туул голын эх, Ерөө, Шишхэд, Тэнгис, Хөг, Доод цагаан нуур, Тамир, Суман, Тэрхийн цагаан нуур зэрэг Хойд мөсөн далайн ай савын нуур, голууд Хэрлэн, Онон, Балж, Нөмрөг, Халх гол, Буйр нуур зэрэг Номхон далайн ай савын нуур, голуудад тархан амьдарна.
ХЭРЛЭН ГОЛ
Хэрлэн гол нь Хэнтий нуруунаас эх авч Монгол орны зүүн бүс нутгийн дундуур Дорнод Монголын уудам их талын хойд хэсгээр 1382 км урсан БНХАУ-ын Хөлөн нуурт цутгадаг төдийгүй Амар мөрний нэг эх болж ОХУ, БНХАУ-ын нутгаар дамжин Агнуурын тэнгисээр Японы арлуудын хойд хэсэгт Номхон далайд цутгадаг. Их Хэнтий нурууны салбар Хэнтэй Хан уулын өврийн Хэрэй толгой, Будан цагаанаас эх авсан Богдын гол, Цагаан голын бэлчирээс "Хэрлэн гол" хэмээн нэрлэгдэнэ. Хэрлэн голын үндсэн тэжээгдэл нь Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр, Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумдын нутагт урсах Богдын гол, Хориуд, Илүүр, Хонгон, Тэрэлж, Тэнүүн, Гурван сайхан, Зоргол, баруун, зүүн Бүрх, Баянгол, Гутай, Баруун, зүүн, дунд Байдлаг гэх мэт том жижиг 37 гол горхи байх ба Багануураас доош Галуутын гол, Цэнхэрийн гол, Аваргын гол, Мөрөнгийн гол гэсэн 4 гол цутгадаг. Хэнтий нурууны ойт хээрийн бүсээс хуурай хээрийн бүсэд шилжин урсдаг, голын эх орчимд далайн түвшнээс дээш 2020 метр, адагтаа 625 метр өргөгдсөн. Хэрлэн гол дагуу ус, цаг уурын харуулууд байрлаж ажиглалт, хэмжилтийг тогтмол хийж ирсэн. Харуулуудын мэдээлэлд тулгуурлан олон жилийн дундаж урсацыг тодорхойлоход Багануур дүүрэг орчимд хамгийн их буюу 23.5 м3/секунд, Чингис хот орчимд 21.4 м3/секунд, Чойбалсан хот орчимд 19.4 м3/секунд, БНХАУ-ын Алтан Эмээл хот орчимд 14.2 м3/секунд гэсэн тооцоо гаргасан байдаг. Голын дулааны улирлын усны түвшин голын эхэн хэсгээр буюу Багануур дүүрэг орчимд дунджаар 200-220 см, дунд хэсгээр 150-170, адаг хэсгээр буюу Чойбалсан хот орчмоор 130-160 см болж багасдаг.
ОНОН ГОЛ
Онон гол нь Монгол улсын Хэнтийн нуруунаас эх авдаг, Хар мөрний эхний нэгэн гол цутгал юм. Ус цуглуулах талбай нь 94,010 км². Зүүн хойд зүгийг чиглэн Монголын нутгаар 298 км зам туулж, Оросын Холбооны Улсын хилийг давж, Сибирийн Өвөр Байгалын хязгаарын нутгаар дайрна. 445 км Монголын нутгаар урсах бөгөөд нийт 818 км урсаад, Ингода голтой нийлж Шилка голыг үүсгэнэ. Онон голын ус нь 10 сарын сүүлээс зайртаж 11 сарын 2-р хагаст хадаалж, 150-170 хоног мөсөөр хучигдана. Мөсний дундаж зузаан 1.2-1.5 м хүрнэ. Урсгал хурдтай уулын гол учраас намрын зайр харьцангуй олон хоног (14-25) үргэлжилнэ. 4 сар гарч дулаарангуут голын мөс гэсч цөн түрэвч уулын цас хайлж хаврын үер буух тул төдий л удаан үргэлжлэхгүй цэлмэнэ. Онон-Шилка-Хар мөрөн нь уртаараа (818км + 560км + 2874км) дэлхийд эхний 10-т ордог. Онон гол нь уулын гол тул уналт ихтэй, урсгал хурдтай байдаг. Зарим газраа урсгалын хурд 1.5-2.0 м/с хүрэх боловч Балжийн бэлчирээс доош 1.0 м/с орчим болж буурна. Онон голын томоохон цутгал Агац, Балж, Эг, Барх, Жаргалант голууд нь эгц налуу хажуу бүхий уулархаг газраар урсдаг.
БАЛЖ ГОЛ
Балж гол нь Онон мөрний хамгийн том цутгал бөгөөд ОХУ-ын нутагт Хэнтийн нурууны үргэлжлэл Бурхан Халдун, Сохонд хоёрын дунд орших Хөмөлийн сарьдаг уулаас эх аван ОХУ-д 40 гаруй км, Монголын нутагт 180 орчим км урсаад Дадал сумын нутаг Ишин уул, Хадын өвөр т Онон голд нийлнэ. Голын хөндий адаг руугаа тэлэгдэж урсгал нь хэд хэд салаалж єтгєн шугуйтай арлууд үүсгэнэ. Балж голд Хёрхон, Хөмөл, Амгалант, Галттай, Тэнгэлэг зэрэг томоохон голууд цутгана.
ЗУРГИЙН ЦОМОГ
